“Gedurende enkele minuten liet de monarch zijn koele blik langs de zwarte, starre rijen letters dwalen. Hij onderwierp ieder woord, iedere komma aan een strenge inspectie. Maar na het lezen van de eerste zinnen werden zijn oogleden rood, in zijn ogen begon iets te branden. De bril besloeg. De laatste tijd vermoeide het lezen de oude man zeer, vooral bij kunstlicht. Dus wendde hij zijn blik af van het vel papier en toen hij het ongeduld van de kroonraad zag, bracht hij de pen naar de geopende zwarte bek van de inktpot. De hand keerde terug met de pen die was ondergedompeld in de giftige vloeistof en bevend daalde hij neer op het papier, als een vliegtuig dat een noodlanding maakt. Al gauw kwam de linkerhand de rechter te hulp om het papier vast te houden. De keizer zette de handtekening waarop de ministers zo lang hadden gewacht. Na het schrijven van het woord ‘Franz’ was de pen al uitgeput, de inkt was op. Voor de tweede keer reikte de keizer naar de inktpot en met bevende pen schramde hij lichtjes de duim van zijn linkerhand. Uit de duim vloeide een kleine druppel bloed. Het was rood. Niemand merkte iets van het schrammetje, de keizer veegde zijn duim snel af en met een krachtige streek schreef hij er ‘Joseph’ achter. De inkt was blauw.”
In 1925 zet de Poolse jood, vertaler, schrijver, dramaturg en theaterrecensent Józef Wittlin (1896-1976) zich aan zijn romantrilogie 'De geschiedenis van de geduldige infanterist'. Tien jaar later, in 1935, verschijnt verkoopsucces 'Het zout der aarde', het eerste van zijn drie boeken, in het Pools. Een jaar later is het de beurt aan de Amsterdamse Exil-uitgeverij ‘Allert de Lange’ die met 'Das Salz der Erde', Izydor Bermans Duitse vertaling van Wittlins pacifistische boek over de belevenissen van de Poolse baanwachter Piotr Niewiadomski, niet onmiddellijk potten breekt. Gebaseerd op zijn eigen ervaringen als infanterist, en in een redactie van Joseph Roth en Hermann Kesten, draait Józef Wittlin zijn aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog gestationeerde personages met veel gevoel voor humor psychologisch binnenstebuiten. Een eerste Nederlandse vertaling is voorzien voor 1937, opnieuw bij ‘Allert de Lange’ en ‘Wereldbibliotheek’, opnieuw weinig succesvol. Darminfecties, artritis, depressies en een vanwege de Tweede Wereldoorlog plotse noodgedwongen vlucht uit Europa, waarbij Wittlins notities en manuscripten letterlijk in het water vallen en verloren gaan, zorgen dat 'De gezonde dood' en 'Het gat in de hemel', de geplande delen twee en drie van zijn trilogie, er helaas nooit komen.
Gelukkig kan het Nederlandstalige publiek dankzij 'Wereldbibliotheek' en Dirk Zijlstra’s fantastische vertaalwerk uit het Pools(!) vanaf medio oktober opnieuw proeven van Józef Wittlins Unvollendete. Tot dan is er het oktobernummer van 'De Parelduiker' waarin de Amsterdamse Roth specialiste Madeleine Rietra uitgebreid kond doet van de wel heel bijzondere ontstaansgeschiedenis van dit kleine meesterwerk.
Het zout der aarde / Józef Wittlin. – Amsterdam : Wereldbibliotheek, 2020. – 336 p.
Reacties